Daron Acemoğlu 2024’te, “kurumların oluşumu ve refaha tesirlerine ait çalışmalarından” ötürü Simon Johnson ve James Robinson ile birlikte Nobel İktisat Ödülü’ne layık görüldü. İktisattaki çıkmazı kurumlar üzerinden inceleyen araştırmaya, emperyalizm ve kapitalizm eleştirisi noktasında ters görüşler getirildi. Avrupa merkezci kapitalizmin de sömürgecilik üzerinden geliştirildiği noktasında da tenkit yapıldı. Ergin Yıldızoğlu Cumhuriyet gazetesindeki “Acemoğlu, Johnson ve Robinson’un üzerine kısa notlar” başlıklı yazısında şunları söyledi:
“Acemoğlu, Johnson ve Robinson’un çalışmaları -özellikle ekonomik kalkınmanın birincil belirleyeni olarak kurumsallara odaklanmaları- geniş çapta ilgi çekti, tesirli oldu, Nobel mükafatına giden yolu açtı. Neoliberal zırvalardan sonra, yeni ekonomik model arayışında bir çıkmaza girmiş olan “düzenin” telaşlarını da yansıtması açısından değişik olan bu gelişme için kendilerini kutlarım. Lakin bu kurumsal yaklaşımın, emperyalizm ve kapitalizm eleştirisi perspektifinden bakınca görülen yetersizliklerini de kısaca not etmek isterim.
AVRUPA MERKEZCİLİK VE SÖMÜRGECİLİK
Bu üç ekonomistin, “kapsayıcı kurumlar” üzerindeki vurgusu, Avrupa’da gelişmiş merkez kapitalizminin kurumlarının kalkınmanın “altın standardı” olduğu varsayımına dayanıyor. Bu bakış açısı, Avrupa’da gelişen merkez kapitalizmin yükselmesine yardımcı olan sömürgeci pratikleri göz gerisi ederken Batı dışındaki ülkelerin sömürge pratiklerinin içinde sistematik olarak geri bıraktırıldığı gerçeğini gözden kaçırıyor. Buradan hareketle, bu ekonomistlerin yaklaşımının, ülkelerin içsel kurumsal başarısızlıklarına odaklanarak postkolonyal ulusları kendi geri kalmışlıkları için dolaylı olarak suçladığını, hasebiyle emperyalizmin mirasını yadsıyarak, Avrupa merkezli bir anlatıyı güçlendirdiğini söyleyebiliriz.
BAĞIMLILIK VE MERKEZ-ÇEVRE
Bağımlılık teorisi (Baran, Frank, Amin, vb.) perspektifinden bakıldığında da Acemoğlu, Johnson ve Robinson’un çalışmalarının, global kapitalizmin merkez-çevre diyalektiğini hesaba katmadığı görülür. Burada “çevre (gelişmekte olan) ülkelerin” ekonomik dinamikleri, “kalkınma” (sermaye birikim) süreçleri “merkez (gelişmiş) ülkelere” yapısal, kurumsal olarak bağımlıdır, hatta şekillendirilmiştir. Etraf ülkeler ekseriyetle ham husus, doğal kaynak ve düşük pahalı mallar ihracatına bağımlıdırlar, birebir vakitte merkezden yüksek kıymetli mamul eserleri ithal ederek, ülkelerinde üretilen artık kıymeti merkez sermayenin birikim süreçlerine açarak merkezçevre ve bağlamlılık ilgisini, global eşitsizlikleri pekiştirirler. Hülasa Acemoğlu, Johnson ve Robinson’un yaklaşımı etraf ülkeleri geri kalmışlık döngülerinde tuzağa düşüren global kapitalizmin dayattığı yapısal kısıtlamaları hesaba katmaz.
KRİZ-MEKANSAL ÇÖZÜMLERİ
David Harvey’nin sermaye birikim sürecinin jeopolitiğini tartışırken işaret ettiği üzere, kapitalizmin krizi içinde sermaye, kriz dinamiklerini yeni yerlere, hatta “gelecek zamana” kaçarak (Spatial and temporal fixes) yönetmeye çalışır. Örneğin global kapitalizm çok birikim krizlerini yeni coğrafik bölgeleri kendi genişleme sürecine açarak (küreselleşme) yönetmeye çalıştığını görmekteyiz. Sermaye genişlemek üzere gittiği bölgelerde, var olan ekonomik, hukuksal hatta kültürel kurumsal yapıyı değişmeye, yine şekillenmeye zorlar: Geliş ve pahalanma sürecine “kurumsal-yapısal uyum” yaratmayı amaçlar. Gelen sermaye, girdiği yerlerde, kıymetin üretilmesini değil üretilmiş bedelin, faiz, rant, “eşitsiz değişim” yoluyla edinilmesini (Mazzucato) kolaylaştıran kurumlar talep eder. Bu çoklukla, gelen sermayenin aktifliğini engellemeyen zayıf kurumların oluşturulmasını yahut sürdürülmesini içerir. Bu bakış açısıyla Acemoğlu, Johnson ve Robinson’un güçlü, kapsayıcı kurumlar daveti anlamsız hale gelir. Zira global kapitalizm içinde, “merkez” sermayenin birikim süreci, etraf ülkelerin zenginliklerinin edinilmesini kolaylaştıran kurumlar üretir.
Kısacası, emperyalist sistem içinde, etraf ülkelerde kapitalist “kalkınma”, kaynakların, emeğin ve pazarların daha kolay sömürülmesine imkan tanıyan zayıf, ekonomik hatta siyasi rant üreten, kurumlar altında “gelişir”. Bu bağlamda, emperyalizmin ve merkezin uzantılarının sermaye birikimi, etraf ülkelerde zayıf kurumların sürdürülmesini gerektirir.
Acemoğlu, Johnson ve Robinson’un iç kurumsal ıslahatlara odaklanan kalkınma yaklaşımı global kapitalizmi şekillendiren jeopolitik güçler, zenginliğin merkez ülkelerde birikmesini kolaylaştırmak için etraf ülkelerde zayıf kurumlaşmayı beslediği bir dünyada adeta “var olan kapitalizmi” destekleyen bir fantezi pozisyonuna düşme riskiyle yüz yüzedir.”